نبوغ علمی چینیا ن

شاید بیش از نصف اختراعات و اکتشافاتی که " جهان مد رن" ، بر آنها استوار است ، از چین منشا ء گرفته باشد .
بدون ورود ابداعا ت کشتیرانی و دریا نوردی از چین ، مانند سکا ن کشتی ، قطب نما و دکل ها ی مرکب ،سفر ها ی بزرگ اروپا ئیا ن هیچگا ه انجام نمی شد ؛ کریستف کلمپ به امریکا نمی رسید و اروپا ئیا ن هرگز امپراتوری های استعما ری شا ن را برپا نمیکردند .
...
اختراعا ت و اکتشا فا ت یک تمدن با ستانی
_ رصدلکه ها ی خورشید
_ چدن – از قرن چهارم پیش از میلاد از تکنیک کوره ی بلند برا ی تولید چدن
_ساخت فولاد – سده ی دوم پیش از میلاد
_ پمپ زنجیره ای
_ ما شین سیبرنیتکی – قرن سوم میلادی
_ آینه ها ی جادویی – قرن پنجم میلادی
_ افسار اسب
_ رکا ب
_ مقدار عدد پی
_ سیستم ده دهی – پا یه ی دانش امروزین
_ چینی
_ کبریت – 577 میلادی
_ کنترل بیولوژیکی آفا ت – 1700 سا ل است که چینیا ن راه بیولوژیکی کنترل آ فا ت را می دانند ، و از حشراتی برای کشتن حشرات دیگر بهره می گیرند .
_ نفت و گاژ طبیعی – قرن چهارم پیش از میلاد
_ ساعت کوکی و مکا نیکی
_ پول کا غذی –پا یا ن سده ی هشتم ، یا آ غا ز سده ی نهم میلا دی
_ انحرا ف میدان مغنا طیسی زمین
_ فرغون – سده ی اول میلادی
_ لاک – سده ی سیزدهم پیش از میلاد
_ نخستین آ براه تراز – سده ی سوم پیش از میلا د

...
آ ذر ماه 1367 خورشیدی

چرا دانش نو از چین بر نخا ست ؟

چرا دا نش نوین از چین بر نخا ست ؟
دا نش یک پدید ه ی فر هنگی ا ست . زیست شیمید ا ن و مورخ انگلیسی ، - جوزف نیدها م – در نوشته ی جا لب توجهش در با ره ی د ا نش و تکنو لو ژی " چین " ، می پرسد که چرا د ا نش نو ین ا ز چین بر نخا ست ؟ در حقیقت چین به خوبی می تو ا نست گهواره ی د ا نش و تکنو لوژی نو گردد . اخترا عا ت کلیدی چون : قطب نما ، باروت و چا پ ، تنها سه نمونه ا ز اخترا عا ت چینیا ن ا ند . جبر و اختر شنا سی چین ، پیشرفت زیا دی کرده بود .
دلا یل متعددی در پا سخ به سئوا ل " نید ها م " ، مطرح شده ا ند ؛ از جمله پیشنها د ها یی که بیش از دیگر پرسما ن ها به سئوا ل مطرح شده ا ند، می توا ن ا ز " سا زما ن دیوا ن سا لا ر جا معه ی چین " ، یا د کرد .
در جا معه ی چینی ، علا قه ا ی وجود دارد به اینکه مصلحت جمع چیست ؟ این ها رمونی جمع ، در نژا د زرد بسیا ر با لا ا ست . میلیون ها نفر با هم کا ر می کنند و همد یگر را تقویت می نما یند .
جا معه ی چین ، به تشکل عا دت دارد، برا ی همین ، وقتی دوره ی جدید سر ما یه گذ ا ری و توسعه اقتصادی پیش آ مد ، " فرهنگ " ،" طبقه " ، و " تشکل " ، به یا ری رشد و توسعه ی ا قتصا دی آ مد ،و چین را خیلی سریع وارد " زما ن جدید " کرد .
...
چینیا ن خیلی زود به تا ریخ علا قه مند شدند . در دوره ی " شا نگ " ، یا زده قرن قبل از میلا د ، وقا یع نویسا ن دربا ری به ثبت روید ا د ها و مبا حثا ت می پرد ا ختند .
چینیا ن با گذشته همزیستی د ا رند . ا ین امر گویا ی اهمیت طا یفه و پرستش ا جد ا د در زندگی روزمره ا ست در فلسفه ، این تا کید بر تدا وم سنت ها ی فرهنگی چینی به دور ترین ا یا م می رسد .
خط چینی در خلا ل قرون ، دستخوش دگرگونی نشده ا ست و مسا یل مورد بحث اندیشمند ا ن 3000 سا ل پیش هنوز هم موضوع روز ا ست . وقا یع واشخا ص تا ریخ طولا نی چین ، هنوز ا لها م بخش نویسندگا ن و هنر مندا نی ا ست که آ نها را با تداعی های نمادین ، در وجد ا ن جمعی زنده و پر ما یه نگه می دا رد .
...
هنر کا غذ سا زی حدود د و قرن پیش ا ز میلا د توسط چینی ها اخترا ع شد ، و هنگا می که چند تن ا ز کا غذ سا ز ها ی چینی در سا ل 751 میلا دی ، در حو ا لی سمرقند ، به ا سا رت مسلما نا ن در آ مدند ، چا ره ا ی جزافشای ا سرا ر خود ندا شتند ؛ بدین تر تیب هنر کا غذ سا زی را ه مغرب زمین را در پیش گرفت . این هنر در سا ل 1150 میلادی به ا سپا نیا رسید و هنوز " عصر گوتنبرگ " ، فرا نرسیده بود ، که در تعدا دی از شهر ها ی ا روپا ، کارخانه ها ی کا غذ سا زی ، ا حد ا ث شد .
فن چا پ با حروف متحرک را یک چینی به نا م " بی شنگ " ، بین سا ل ها ی 1041- 1048 میلا د ی اختراع کرد ؛ نه آ ن سا ن که جمع کثیری می پند ا رند که " یوها نس گوتنبرگ "، در قرن پا نزدهم در اروپا . حروف مورد استفا ده ی " بی شنگ " ، ا ز گل پخته سا خته می شد ، هر چند که بعد ها ا ز چوب ، مینا و فلز نیز استفا ده شد .
خر دا د ما ه 1369 خورشیدی

سنگ جوش دره ی کند

1. از " گلندوک" ، تا روستا ی " کند با لا " ، 6 کیلو متر ی را ه آ مده ا یم ، ا ز میا ن دا منه ی بلند ها یی گذشتیم ، که لا یه ها یی از خا کستر آ تشفشا نی زیر دریا یی بود ؛ با ضخا ممتی حدود 917 ممتر – یعنی بخش با لا یی توف ها ی 4000 متری " سا زند کرج " – خا کستر توف ، توف شیشه ا ی ، توف بلورین و توف سنگی را دیدیم . لا یه ها ی نا زک و ترد و شکننده شیل ها ی توفی ، ما سه سنگ توفی و شیل آ هکی ، در زیر سم اتومبیل ها ، له شد و پودر شد .
   
   از دو را هی " نا صر آ با د " ، در امتد ا د دره ی " کند" ، به سوی شما ل ، کوهی بلند قد کشیده که سنی 570 میلیون سا ل دارد . این بلند سر فراز ، هنگا می که بخشی ا ز دریا ی سرا سری ایرا ن زمین بود ، به مد ت 70 میلیون سا ل ، شما ری از گروه ها ی جا نوری د ارا ی صدف و پو شش سخت آ هکی و شا خی ، از جمله با زوپا یا ن ، اسفنج ها و سخت پوستا ن را در خود جا ی د ا د ه ا ست .
   شیل ها ی ما سه ا ی د ا نه ظریف ، رسی و فورشی ، شیل ها ی میکا دا ر برا ق به رنگ غا لبا ارغوا نی یا بنفش ، سبز- خا کستری و برخی جا ها سیا ه ، مجموعه ی سنگها ی این بلند ا ست . صدف ها یی ا ز بی مهرگا ن دریا یی ، در این کوه فراوا ن ا ست .
   
   در د امنه ها ی حدود یک کیلو متری شما ل غرب روستا ی " کند با لا " ، و در ضخا متی حدود 250 متر ، مجمو عه ا ی از ما سه سنگ خا کستری رنگ و سنگ جوش – کنگلومرا – که با سنگ گج ، ما رن ، و سنگ آ هک ما رنی ا د ا مه می یا بد، رخ نمون د ا رد .
   سنگ جوش " کند " ، از اجتما ع سنگ ها ی " سا زند کرج " ، شکل گرفته ا ست .
   در با لا ی این مجموعه ی سنگی ، ما رن ها ی ما سه ا ی قرمز رنگ – می گون - و کنگلو مرا یی قرار د ا رد .
   از" کند با لا " ، پس از گذر ا ز لا یه ها ی ما رنی و شیلی و بیرون زدگی خا کستر آ تشفشا نی سبز رنگ و ما رن قرمز رنگ ، در بلندی 1950 متر از رویه ی دریا ، - در فا صله 3 کیلوممتری – زمین لغزشی فسیل شده را می توا ن به روشنی دید ؛ در بلندی 2040 متر ، خا نه ی کوهستا ن ، که به تندی همسا یه ها ی کوتا ه وبلند ، چا ق و لاغر ، زیبا و زشت ؛ آ ن را در بر می گیرند و می فشا رند، در شکم این زمین را نده شده ، جلوه می فروشد .
   
   
   رضا تا با ن - پا ئیز 1385 خورشیدی – تهرا ن

خا نه ی تا با ن

خورشید، با دود ما نی 15 میلیا رد سا له ، امروز، چون دیروز ، نفس زنا ن ، که در هر نفس ، 700 میلیون تن ئیدروژن می سو زا ند ، ا ز بلندی د ا منه ی پر چین خا وری " کند"، به آ را می با لا می آ ید . نگا هی تند ، ا ز ستیغ خا وری ، به خا نه ی جوانه زده درپای دا منه ی با ختری می اند ازد ، و خا نه را در خوا ب خنک صبحگا هی می یا بد . " خا نه " بر خر سنگی پیر ، تکیه د ا رد .
زمین خا نه " کند" ، عمری 65 میلیون سا له د ا رد ؛ وقتی که ، ا سب ها ی نخستین و کرگدن ها ، در پوسته جنبا ی زمین ، نیز رخ نمود ند .
در شما ل خا وری خا نه ی نو رسیده ، بلندی 570 میلیون سا له ، همسا یه ا ست که به آ را می در طی 70 میلیون سا ل، بازوپائیان ،اسفنج ها و سخت پوستا ن را در خود پرورا نده ا ست .
دره ی " کند " را دیوا ری بلند ، از سوی شما ل و جنوب ، در بر گرفته ا ست ؛ صد ا ی انفجا ر ها ی شد ید و پی در پی آ تشفشا نی زیر در یا یی و زمینلرزه ها ی مر یوط بدا ن ، در فضا پخش ا ست . دیوا ر بلند ا مروزین ، بتدریج قد کشید ، بد ا نگو نه که در شما ل با ختری دره ی " کند "، قدی 3608 متراز رویه ی دریا یا فت . این دیوا ر را " ا لبرز " ، نا م د ا د ه اند ." البرز کوه " ، سا نتی متر به سا نتی متر ، در هر سا ل قد می کشد. تا به کجا ؟

" خا نه ی کند " ، تا با ن و آ را م ، بر زمین رها شده از د امن بلند با ختری ، وقتی ا نسا ن در سیا ره ی زمین ، پرا کنش یا فت ، - پس از یخ بند ان ها ی پی در پی در 10000 سا ل پیش ا ز ا ین ، - تکیه بر " خرسنگی" کنگلومرا یی و آ گلو مر ا یی ، در نو پا یی ا ست . خا نه از سر لذ ت و کنجکا وی ، به ا ین سو و آ ن سو ، سرک می کشد .


آ با ن ما ه 1385 خورشید ی رضا تا با ن

(د ست آ دمی (3

دوره ی صنعتی نوین یا دوره ی تکنولوژی
این دوره با آ نچه که ا نقلا ب صنعتی خوا ند ه شد آ غا ز شد . این حدود 150 تا 200 سا ل پیش در اروپا و آ مریکا ی شمالی آ غا ز شد و هنوز در بسیا ری ا ز بخشها ی جها ن در حا ل روی دادن ا ست . ا گر چه تنها ا ز چند نسل پیش آ غا ز شد ، د ا را ی چنا ن پیا مد ها ی مهم در کره ی زمین بود که تنا سبی با طول دوره ند ا شته ا ست . ویژگی بوم شنا ختی این دوره قا بل مقا یسه با هیچ یک ا ز دوره ها ی گذشته تا ریخ بشر نیست . این را وضعیت کنونی جمعیت ، ا نرژی و چرخه ها ی زیست – زمین – شیمیا یی ، بگونه ای تکا ن د هند ه ، نما یا ن می سا زد .
در حا لی که مردم در دوره ها ی کشا ورزی آ غا زین و شهر نشینی آ غا زین از برخی از علل مرگ و میر که ویژه دوره آ غا زین بود در اما ن بودند ، خود این دوره ها علل جدیدی برا ی مرگ و میر ، ما نند سوء تغذیه و نیز بیما ری ها ی همه گیر به همرا ه دا شتند .
در دوره ی صنعتی نوین ، شنا خت بسیا ر پیشرفت و شیو ه ها ی نو در بهدا شت همگا نی و پزشکی به تغییر چشمگیری در پویش جمعیت ا نجا میده ا ست . در نتیجه اینک جمعیت ا نسا نی با آ هنگ یک با ر در هر 35-40 سا ل دو برا بر می شود ؛ در حا لیکه در دوره ها ی کشا ورزی آ غا زین و شهر نشینی آ غا زین ، این نرخ ، یک با ر در هر 1500 سا ل بوده ا ست .
یکی دیگر از ویژگی ها ی برجسته ی دوره صنعتی نوین ، که بسیا ری از ویژگی ها ی دیگر نیز وا بسته به آ ن ا ست ، بکا ر گرفتن ما شین ها و فر آ یند ها ی سا خت می با شد که از انرژی برون کالبدی ، نیرو می گیرد . منا بع اصلی ا ین انرژی سوخت ها ی فسیلی ا ست که با زغا ل سنگ آ غا ز شد و به فر آ ورده ها ی نفتی و گاز طبیعی رسید بدینسا ن ، بر خلا ف وضعیتی که در دوره ها ی پیشین وجود د ا شت ، آ هنگ ا فزا یش کا ر برد انرژی در این دوره دیگر با نرخ ا فزا یش جمعیت تطبیق نمی کند . . نسبت انرژی برون کالبدی که جا معه بکا ر می برد، به گونه ا ی پیوسته ا فزا یش می یا بد .مقدار انرژی بکا ر رفته در جامعه ی ا نسا نی امروزین با سرعتی بیش ا ز دو برابر نرخ ا فزا یش جمعیت ، فزونی می یا بد .
دیگر در بسیا ری از منا طق ، چرخه ی طبیعی زیست – زمین – شیمیا یی ، د ست نخورده نیست . پیچیدگی و پیش بینی نا پذیر بودن ، دو ویژگی دوره کنو نی ا ست مرد اد ما ه 1365 خور شید ی

د ست آ دمی

دوره ی کشا وزری آ غا زین
در برخی منا طق جها ن ، در حدود 12000 سا ل پیش آ غا ز شد . با ا هلی کرد ن جا نورا ن و گیا ها ن ، برا ی نخستین با ر در تا ریخ زمین ، یک موجود زند ه بگو نه ا ی آ گا ها نه فرا یند ها ی زیست شنا ختی را به سود ا هدا ف خود به خدمت گرفت .
با گسترش ا هلی کردن و پیشرفت فنون کشا ورزی تا ثیر جا معه ی ا نسا نی بر محیط ا فزا یش چشمگیری می یا فت . سیما ی زمین به د ست آ دمی تغییر می یا فت تا بدا نجا که در نیمکره ی شما لی ، جنگل در منا طقی گسترده از میا ن رفت ، تا برخی جا ها زمین ها ی کشا ورزی و در جا ها ی دیگری رستنی ها ی تنگ تر جا یگزین آ ن شود . در بر خی موارد فعا لیت ها ی کشا ورزی ا نسا ن با عث فرسا یش شدید خا ک شد .برا ی نمو نه در"فیجی خا وری" که آ دمی 3000 سا ل پیش وا رد آ ن شد ، در یک دوره ی 150 سا له ، از 1900 تا 1750 سا ل پیش ، د ست کم 50 سا نتی متر ا ز خا ک از میا ن رفت .
آ تش ، در ا ین دومین دوره ی بوم شنا ختی نیز همچنا ن به کار گرفته می شد و نقش مهمی را در سا ختن ا فزا ر ها ی فلزی با زی کرد .
در این دوره گروه ها ی ا نسا نی بسیا ر کمتر ا ز دوره ی آ غا زین کوچگری می کردتد .
علیرغم همه ی تغییرا تی که کشا ورزی پدید آ ورد ، دوره ی کشا ورزی آ غا زین و دوره ی آ غا زین ، دو ویژگی مشترک بوم شنا ختی بسیا ر مهم دا شتند که جوا مع جدید فا قد آ نند . نخست آ نکه نرخ کا ربرد ا نرژی برون کا لبدی( عمدتا آ تش ) ، از نرخ ا فزا یش جمعیت پیروی می کرد ؛ دوم آ نکه ، فعا لیت ها ی آ دمی بگونه ی موثری در چرخه ی طبیعی زیست – زمین – شیمیا یی زیستکره ما نند چرخه ی کربن ، ا زت و فسفر مدا خله نمی نمود .


د ست آ دمی (3)
دوره ی شهر نشینی آ غا زین
حدود 5000 سا ل پیش ، با پیدا یش نخستین شهر ها در بین دو رود – بین النهرین - ، و کو تا ه زما نی پس ا ز آ ن ، در چین و هند ، آ غا ز شد . این شهر ها ی آ غا زین ، سر آ غا ز سومین دوره ی بوم شنا ختی جا معه ی انسا ن بودند . این دوره بوسیله ی رشته ا ی از تغییرا ت بنیا دی نشا نه خورده اند که سا زما ن جا معه ی ا نسا نی و شیوه زندگی اعضا ی آ ن را تحت تا ثیر قرا ر دا ده ا ست . برخی ا ز ا ین تغییرا ت دوا م یا فته و جزء سیما ی بسیا ری ا ز شهر ها ی جها ن نوین شده ا ند . آ شکا ر ترین تغییرا ت عبا رت بودند ا ز ا فزا یش بسیا ر زیا د مردم در یک محل ا ست که اکثریت آ نا ن مستقیما در فعا لیت ها ی تا مین غذا ما نند کشا ورزی و ما هیگیری در گیر نبودند . زندگی مردم شهری بوسیله ی ما زا د موا د خورا کی تا مین می شد که تو سط کشا ورزا نی که در فرا سوی دیوا ر ها ی شهر زندگی و کا ر می کردند ، تهیه می شد .
ا فزا یش ترا کم جمعیت ، اثر نما یا نی بر ا رتبا ط میا ن ا جتما عا ت ا نسا نی و موجود ا ت انگلی یا بیما ریزا د ا شت .
هما نند دوره ها ی پیشین ، چرخه ها ی طبیعی زیست – زمین –شیمیا یی هنوز د ست نخورده بود ، و نرخ کا ربرد ا نرژی ،هنوز پیرو تغییرا ت اندازه ی جمعیت بود . زیستکره بطور کلی و بزرگترین بخش محیط طبیعی که جمعیت ا نسا نی به آ ن تعلق د ا شتند علیرغم برخی تغییرا ت کوتا ه مد ت ، هنوز ا سا سا " در یک حا لت پا یدا ری پویا قرارد ا شت . این نوع جوا مع امروزه نیز در برخی منا طق به زندگی خود ا د ا مه می دهند .
تا نزدیک به پا یا ن ا ین دوره ، شهر ها یی که بیش از 100000 نفر جمعیت د ا شته با شند بسیا ر کمیا ب بود ؛ یک استثا ء ، شهر رم بود که در پیرا مون زما ن عیسی مسیح ، حدود یک میلیون نفر جمعیت د ا شت .
مر دا د ما ه 1355 خورشیدی

دست آ د می

سر آ غا ز
در تا ریخ سیا ره ی ما ، گو نه ی ا نسا ن د یر ، بسیا ر د یر ، پد ید آ مد ؛ اما د ر همین زما ن کوتا هی که بر روی زمین بو ده ا ست، دست آ د می تغییرا ت ژرفی در هوا ، آ ب و خا ک ، در دیگر موجود ا ت زنده و در همه ی نظا می که بخش ها ی گو نه گون آ ن در پیو ند تنگا تنگ با یکدیگر بر همکنش د ا رند و محیط زندگی او را می سا زند ، پدید آ ورده ا ست ، و همه ی این ها در آ خرین لحظه ی زما ن زمین شنا ختی روی داده ا ست.
تا ریخ را بطه ی تغییر یا بنده ی آ دمی را با محیطش – بر حسب اثرا ت جا معه ی ا نسا نی بر محیط طبیعی و نیز بر حسب شرا یط زندگی ا نسا ن – می توا ن، با پذیرفتن خطر سا ده کردن بیش ا ز ا ندازه ی مسئله ، به چها ر د وره بومشنا ختی مشخص که با یکدیگر پوشش دارند بخش بند ی کرد : د وره ی آ غا زین ، دوره ی کشا ورزی آ غا زین ، د وره ی شهر نشینی آ غا زین و سر انجا م ، د وره ی صنعتی نوین .

...
د ست آ دمی (1)
دوره ی آ غا زین
در طی دوره ی آ غا زین – که آ ن را گا هی دوره ی پیش از اهلی کردن گیا ها ن و جا نورا ن یا دوره ی شکا رورزی گرد آ وری خورا ک می نا مند – ا حتما لا گروه ها ی ا نسا نی از نظر گستره و ما هیت بر همکنش با محیطی که خود بخشی ا ز آ ن بودند فرق بسیا ر ا ند کی با دیگر پستا ندا را ن گوشت گیا هخوا ر دا شتند به عنو ان کشا ورز – خو راکجو، آ نا ن جای طبیعی خو د را در چرخه ی خو را ک د ا شتند و ا نرژی خود را ، به صورت شیمیا یی ، ا ز مو ا د خو را کی با منشا ء جا نوری یا گیا هی می گرفتند . آ نا ن به نوبه ی خود طعمه ی شکا رچیا ن دیگر می شدند و بقا یا ی آ نها ا ز را ه فر آ یند تجزیه به خا ک بر می گشت . ا ند ا زه ی ا نرژی بکا ر رفته بوسیله یک گروه ا نسا نی آ غا زین در بوم طبیعی خود با ید بیش و کم همسنگ ا رزش ا نرژی مو ا د خورا کی مصرف شد ه به وسیله ا فرا د گروه بوده با شد .به بیا ن دیگر ، شیوه ا ی که نیا کا ن ما خود را با محیط شا ن تطبیق می د ا د ند بسیا ر همسا ن را هی بود که گو نه ها ی دیگر جا نورا ن در پیش می گر فتند .
احتما لا حدود نیم میلیون سا ل پیش ،در سر زمین ها ی آ تشفشا نی دره ها ی کا فتی آ فریقا ی خا وری ، آ دمی به ا ستفا ده ی آ گا ها نه و منظم از آ تش ، هم برا ی حفا ظت از خود و هم به عنوا ن وسیله ای برا ی بدست آ وردن و پختن خورا ک ، آ غا ز نمود . آ تش برا ی بیرون را ندن شکا ر از میا ن بوته زا ر ها و کشا ندن جا نورا ن به علفزا رها ی تا زه روئیده در زمین ها ی پا ک شده با آ تش مورد ا ستفا ده قرا ر می گرفت .

مشا هد ه

مشا هده ، به ظا هر کا ری ا ست آ سا ن؛ ولی مشا هده ای که بتوا ند جا نشین آ زما یش شود ، به آ سا نی صورت پذیر نیست . مشا هده ی علمی ، مستلزم حوا س سا لم ، ا ندیشه به هنجا ر ، دقت و درستکا ری ا ست .
می گویند ا فلا طون ا ز تحقیق به منظور یا فتن حقیقت ، با ا ستدلا ل حما یت می کرد ؛ ا رسطو به شا گر دا نش تعلیم می داد که : مردا ن بیشتر از زنا ن ، دند ا ن دا رند . فلا سفه ی بعد ی بر پا یه ی عدم ا طمینا ن به مشا هده عینی ، بی چون و چرا ، پذیرا ی نظریا ت ارسطو و دیگر فلا سفه ی یونا ن بودند .
...
بر روی هم مشا هده ، یا مشا هده ی مستقیم ا ست و یا مشا هده ی غیر مستقیم . محقق در مشا هده ی مستقیم ، با حوا س خود ، واقعیت ها ی موجود را در می یا بد ؛ ولی در مشا هده ی غیر مستقیم ، با آ ثا ر وا قعیت ها ی گذشته یا گزا رش ها ی دیگرا ن ، در با ره ی آ ن ها سر و کا ر دارد .
...
مد ا خله ی نظا م فکری ، یا جها ن بینی و یا فلسفه ی محقق ، در کا ر علمی او ، چه بخوا هد و چه نخوا هد ، و چه بد ا ند ، و چه ند ا ند ، برا ی خود ، نظا م فکر ی د ار د ؛ و به میا نجی آ ن به و ا قعیت ها می نگرد ؛ و بوسیله ی آ ن به محسو سا ت خود ، معنی می بخشد . و د ا وری می کند . بدین سبب ، هر محقق در همه ی مرا حل علمی مخصو صا در مر حله ا ی که به یا ری تخیل ، از پیوستن قا نو ن ها ، نگرش یا نظریه و یا تئوری می سا زد ، زیر نفوذ نظا م فکری خود قرار می گیرد .
هر چه نظا م فکری یک محقق علمی تر یا وا قع گرا یا نه تر با شد ، کمتر با عث ا ختلا ل و ا نحرا ف علمی خوا هد شد . هم چنین هر چه کا ر محقق تجربی تر با شد ، محقق با سهولت بیشتری می توا ند مدا خله و مزا حمت نظا م فکری خود را با ز شنا سد و خنثی یا محدود کند .
...
... بی شک آ شکا رترین مشخصه ی تبا ر ا نسا ن ، کلا م و سخن ا ست ، و متا سفا نه رد پا ی این مشخصه ی مهم را در استخوا ن ها ی فسیل ها نمی توا ن یا فت .
پدیده ها ی فرهنگی متعددی را نیز می توا ن در شما ر مشخصا ت برجسته ی ا نسا ن قرار داد ، اما ، آ نها نیز از خود هیچکونه ا ثر فیزیکی بر جا ی نگذ ا شته ا ند ، تا پا یه ی قضا وت معتبر ما با شند . رفتا ر آ دمی هر گز به صورت فسیل در نمی آ ید . حا لا ت ظا هری او از طریق مطا لعه ی برخی ا ز ا بزا ر قا بل شنا سا یی ا ست . با بررسی دقیق مسکن طبیعی ا نسا ن ها ی ا ولیه ، می توا ن پی برد که آ ن ها ا ز طریق شکا ر حیوا نا ت زندگی می کرده ا ند . به هما ن شیوه نیز می توا ن چگونگی سا ختما ن آ لا ت و ا دو ا ت شکا ر را با ز شنا خت . همچنا ن که یک محل پیک نیک ، همه ی آ نجه را یک پژوهشگر دقیق می خو ا هد در با ره ی وضع ا جتما عی شرکت کنند گا ن در یک پیک نیک و عا د ات و رفتا ر آ ن ها بد ا ند برا ی ا و روشن می کند .

شهریور ما ه 1351 رضا تا با ن